Η Ήπειρος (άπειρος χώρα) ως γεωγραφική περιοχή ορίζεται προς Βορά από τον ποταμό Γενούσο (Σκούμπη), προς Νότο από τον Αμβρακικό τον κόλπο, προς Ανατολάς από την οροσειρά της Πίνδου και προς Δυσμάς από το Ιόνιο και την Αδριατική.
Οι κάτοικοί της ακολούθησαν την ιστορική πορεία του υπόλοιπου Ελληνισμού και είχαν ελληνική συνείδηση. Το ίδιο βέβαια συνέβαινε και με τους κατοίκους των βορειότερων περιοχών (δηλαδή της Αλβανίας). Έλληνας και χριστιανός ήταν ο Γεώργιος Καστριώτης. (Οι Τούρκοι τον αποκάλεσαν Σκεντέρμπεη). Να τονίσουμε ότι, όπως υποστήριζε πολλές φορές και ο Ελ. Βενιζέλος, το κύριο στοιχείο για τον προσδιορισμό της εθνικότητας είναι η συνείδηση. Έτσι, οι κάτοικοι της Ηπείρου ήταν Ελληνόφωνοι, Αλβανόφωνοι, Βλαχόφωνοι και Σλαβόφωνοι, αλλά με συνείδηση Ρωμαίικη – Ελληνική.
Στη διάρκεια της τουρκικής κατάκτησης, τμήμα του πληθυσμού της Ηπείρου εξισλαμίστηκε. Παράλληλα, οι Τούρκοι μετακίνησαν στην Ήπειρο μουσουλμάνους (προφανώς και αυτούς εξισλαμισμένους) από άλλες περιοχές. Οι δύο αυτές πληθυσμιακές ομάδες είναι οι λεγόμενοι Τουρκαλβανοί. Πολλοί από τους Τουρκαλβανούς ήταν Ελληνόφωνοι και είχαν συνείδηση της καταγωγής τους και μιλούσαν ελληνικά. Παράδειγμα ο Ομέρ Βρυώνης, αλλά και ο «Τούρκος» διοικητής των στρατευμάτων της Ηπείρου στον πόλεμο 1912 – 1913, στρατηγός Εσάτ Πασάς.
Οι Τούρκοι των Ιωαννίνων ήταν στην πλειοψηφία τους Ελληνόφωνοι. Τα πολιτικά δικαστήρια στα Γιάννενα είχαν ως γλώσσα τα ελληνικά μέχρι τον πόλεμο του 1897! Οι Ηπειρώτες αγωνίστηκαν πάντα από την εποχή του Καστριώτη, εναντίον των Τούρκων. Μετείχαν, όπως και οι Κρητικοί, στη μεγάλη επανάσταση του 1821. Στο Φραγκοκάστελλο είναι θαμμένος ο Νταλιάνης Χατζημιχάλης από το Δελβινάκι, με τους 385 Ηπειρώτες στρατιώτες του. Είναι οι περίφημοι Δροσουλίτες.
Δυστυχώς με τη συγκρότηση του Νεοελληνικού κράτους, τόσο η Κρήτη όσο και η Ήπειρος έμειναν έξω από αυτό.
Οι ελπίδες των Ηπειρωτών για απελευθέρωση αναπτερώθηκαν με τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1878. Για τον λόγο αυτό εξεγέρθηκαν κατά των Τούρκων, (ανάλογη επανάσταση έγινε και στην Κρήτη). Δυστυχώς η εξέγερση κατεστάλη και πνίγηκε στο αίμα.
Στο συνέδριο του Βερολίνου που ακολούθησε, επιδικάστηκε στην Ελλάδα μεγάλο τμήμα της Ηπείρου. Η διπλωματική αυτή επιτυχία όμως, μετριάστηκε διότι τελικά η διεθνής επιτροπή που κλήθηκε να εφαρμόσει τη Συνθήκη, όρισε τον Άραχθο ποταμό ως σύνορο. Έτσι απελευθερώθηκε μόνο η Άρτα.
Ο πόνος των Ηπειρωτών εκφράζεται στο παρακάτω υπέροχο τραγούδι:
«Σ΄ όλον τον κόσμο ξαστεριά, σ΄όλον τον κόσμο ήλιος και στα καημένα Γιάννενα μαύρο παχύ σκοτάδι.
- Τι φέτο εκάμαν τη Βουλή, οχτώ βασίλεια ανθρώποι κι εβάλανε τα σύνορα στης Άρτας το ποτάμι
- Κι αφήκανε τα Γιάννενα και πήρανε την Πούντα κι αφήκανε τα Γιάννενα και πήρανε την Άρτα κι αφήκανε το Μέτσοβο με τα χωριά του γύρα»
Το 1912 έγινε η μεγάλη «εξόρμηση» για την απελευθέρωση της Ηπείρου, με κρητικό πρωθυπουργό τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Κρητικός και ο αρχηγός της Στρατιάς Ηπείρου, ο στρατηγός Σαμπουντζάκης.
Καθώς το κύριο μέτωπο ήταν η Θεσσαλία, στην Ήπειρο διετέθησαν λίγες δυνάμεις. Κυριάρχησαν οι Κρήτες εθελοντές, οι περίφημοι Μπιζανομάχοι.
«Εμέ δε με τρομάζουνε οι μάχες, τα κανόνια, μόνο που με τρομάζουμε του Μπιζανιού τα χιόνια».
Λέγεται ότι ο Κοσμάς ο Αιτωλός, όταν κήρυξε στην Πρέβεζα, έδειξε κατά το νότο λέγοντας «από κει θα ΄ρθει το Ρωμαίικο». Και πράγματι από εκεί ήλθε, με το σώμα των Κρητικών του ήρωα Κωνσταντίνου Μάνου, που απελευθέρωσαν την Πόλη.
Ο Βενιζέλος αντελήφθη έγκαιρα τη σημασία της προώθησης δυνάμεων προς βορά των Ιωαννίνων. Έτσι διέταξε ως υπουργός στρατιωτικών την άμεση κατάληψη της Χειμάρας , από τον ταγματάρχη της χωροφυλακής Σπυρομήλιο (τον περίφημο καπετάν Μπούα του Μακεδονικού αγώνα). Το σώμα του συγκροτήθηκε από 200 εθελοντές Κρήτες και Χειμαριώτες, οι οποίοι στις 5 Νοεμβρίου του 1912 αποβιβάστηκαν στη Χειμάρα από την Κέρκυρα με τον ατμομνοδρόμωνα «Αχελώο».
Η Χειμάρα ήταν ελεύθερη. «Στη Χειμάρα βγαίνει ήλιος, αρχηγός ο Σπυρομήλιος».
Η μια μετά την άλλη, όλες οι πόλεις της Ηπείρου ελευθερώθηκαν από τον Ελληνικό Στρατό. Να σημειώσουμε ότι σε πολλές από αυτές , τους Έλληνες υποδέχθηκαν ακόμα και οι Μουσουλμάνοι κάτοικοι. Οι Έλληνες σεβάστηκαν πάντοτε όλες τις θρησκείες και αυτή ήταν και η πολιτική του Βενιζέλου.
Στη διάρκεια του Α΄ Βαλκανικού πολέμου, η Ιταλία και η Αυστροουγγαρία υποκίνησαν την επιτάχυνση των διαδικασιών προς ίδρυση «Αλβανικού Κράτους», το οποίο αναγνώρισαν αμέσως (Νοέμβριος – Δεκέμβριος 1912). Ήταν σαφές ότι ήθελαν να βάλουν «πόδι» στην περιοχή μετά την κατάρρευση της Τουρκίας. Μάλιστα, είχαν προτρέψει τον Εσάτ Πασά των Ιωαννίνων να μην παραδοθεί, αλλά να κηρύξει τα Γιάννενα αλβανικό έδαφος. Ο Ελληνικός στρατός ανέκοψε την πορεία του προς τον Αυλώνα (Βλιώρα) όταν η Ιταλία δήλωσε ρητά ότι θα κήρυττε τον πόλεμο κατά της Ελλάδας.
Μετά τη λήξη των Βαλκανικών πολέμων, η Ελλάδα έλαβε επίσημα το τμήμα της Μακεδονίας που απελευθέρωσε και την Κρήτη. Το θέμα των νησιών του Αιγαίου και της Ηπείρου αφέθηκε σε εκκρεμότητα.
Στις 17 Δεκεμβρίου 1913, υπογράφεται από τις Μεγάλες Δυνάμεις με Ιταλική πίεση, το Πρωτόκολλο της Φλωρεντίας. Με αυτό, το βόρειο τμήμα της Ηπείρου επιδικάστηκε στο Αλβανικό κράτος. Τότε δημιουργήθηκε για πρώτη φορά το λεγόμενο Βορειοηπειρωτικό ζήτημα και ο όρος Βόρειος Ήπειρος.
Στην Αθήνα γίνεται σεισμός. Συλλαλητήρια, διαμαρτυρίες, υπομνήματα. Ο Παλαμάς γράφει το περίφημο ποίημά του για τη Χειμάρα. Στη Β. Ήπειρο τα συλλαλητήρια είναι ένοπλα όπως ακριβώς και στην Κρήτη.
Στις 31 Ιανουαρίου του 1914 οι Μεγάλες Δυνάμεις επιδίδουν στον Βενιζέλο τελεσίγραφο, (πάντα με Ιταλική υποκίνηση) με το οποίο του ζητούν να αποσυρθούν τα ελληνικά στρατεύματα από τη Β. Ήπειρο, σε τρεις μήνες.
Ως αντάλλαγμα προσφέρουν την επίσημη αναγνώριση της προσάρτησης των νησιών του Αιγαίου.
Η Ελλάδα ήταν σε εξαιρετικά δυσχερή θέση, έτσι αναγκάστηκε να συμφωνήσει. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος κάλεσε τους Ηπειρώτες να διατηρήσουν την Ελληνικότητά τους.
Το λιοντάρι της Χειμάρας όμως, ο Σπυρομήλιος, δεν έχει καμία επίσημη κρατική θέση. Αγωνίστηκε για τη Χειμάρα. Όχι, δεν θα παραδοθεί.
Υψώνει τη σημαία της αυτονομίας στις 9 Φεβρουαρίου 1914. Κοντά του οι κρητικοί αγωνιστές που θέλουν να ξεπληρώσουν το χρέος τους σαν Δροσουλίτες.
Γενικός διοικητής Ηπείρου είναι ο Γεώργιος Ζωγράφος του Χρηστάκη. Άρχοντας. Αυτός έχει κρατική θέση. Μα η Ήπειρος είναι ενιαία. Έτσι, παραιτείται και χωρίς να λογαριάσει την υγεία του σχηματίζει στις 14 Φεβρουαρίου του 1914 κυβέρνηση της αυτονόμου Ηπείρου, με πρόεδρο τον ίδιο.
Μέλη της οι Μητροπολίτες Αργυροκάστρου Βασίλειος, Κορυτσάς Γερμανός Βελλάς και Κονίτσης Σπυρίδων και οι Αλ. Καραπάνος (εξωτερικών), Ιωάννης Παρμενίδης (οικονομικών) και ο αντισυνταγματάρχης Δημήτριος Δούλης (στρατιωτικών), που κι αυτός παραιτείται από την θέση του.
Σε όλη την Κρήτη σημαίνει συναγερμός. Για ακόμη φορά οι κρητικοί αποδεικνύουν ότι είναι οι πιο καλοί στρατιώτες της Ελλάδος. Οι πιο πολλοί εθελοντές στον αγώνα αυτόν προέρχονται από την Κρήτη. Ο τότε ταγματάρχης, Γεώργιος Τσόντος, (ο θρυλικός Βάρδας του Μακεδονικού Αγώνα) και ο πληρεξούσιος Σφακίων Ιωσήφ Αναγνωστάκης, ήταν οι δύο πιο φημισμένοι οπλαρχηγοί του αγώνα. Ο Τσόντος παραιτήθηκε από τον ελληνικό στρατό.
Ακόμη οι Ιωάννης Μενεγάκης, Ιωάννης Καραβίτης, Στρατής Κούνδουρος, Ιωάννης Πολυξύγκης (συμπολεμιστής του Σπυρομήλιου), Α. Κατσαράκης, ο φοιτητής Δασκαλογιάννης (απόγονος του ήρωα), Ιωάννης Τσόντος Μιχάλης Τσόντος Παύλος Γύπαρης (ο μετέπειτα υπασπιστής του Βενιζέλου), Λυκοβάρδης, Γερογιάννης κ.α.
Πολλοί από αυτούς έμειναν για πάντα στα χώματα της Β. Ηπείρου, όπως ο Οδυσσέας Μάντακας και Νικόλαος Μαναρόλης (και οι δύο από τους Λάκκους Κυδωνίας), ο Μ. Μελεδάκης από την Ασή Γωνιά και άλλοι πολλοί που, ας με συγχωρέσουν, λόγω του χώρου δεν μπορούμε να γράψουμε τα ονόματά τους.
Συνολικά 165 εθελοντές από την Ελλάδα (οι περισσότεροι Κρήτες) εφονεύθησαν κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων. Ο αγώνας έφερε, όμως, αποτέλεσμα. Οι Δυνάμεις υποχρέωσαν την Αλβανία να υπογράψει με τους βορειοηπειρώτες το Πρωτόκολλο της Κέρκυρας, 17 Μαίου 1914.
Με αυτό αναγνωρίστηκαν πλήρως τα δικαιώματα των Ελλήνων της Βορείου Ηπείρου.
Στο μεταξύ ξέσπασε ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος. Άρχισαν πια να φαίνονται έντονα τα σημάδια του εθνικού διχασμού. Οι αντίπαλοι του Βενιζέλου (συνασπισμένοι γύρω από το παλάτι), δεν θα ήθελαν με κανένα τρόπο να μοιραστούν την εξουσία τους με τους αλύτρωτους Έλληνες (αυτή είναι δυστυχώς η αλήθεια).
Τα ελληνικά στρατεύματα κατέλαβαν τον Οκτώβριο του 1914 τη Βόρειο Ήπειρο με εντολή του Βενιζέλου, για να προστατευτούν οι Έλληνες. Η Β. Ήπειρος φαινόταν πια ότι θα περιερχόταν στην Ελλάδα. Ωστόσο, η ολέθρια πολιτική του Κωνσταντίνου αποδυνάμωνε διεθνώς τη χώρα, η οποία πια κινδύνευε να χάσει και “κεκτημένα”. Οι Ιταλοί επωφελούμενοι από την πολιτική ουδετερότητα της χώρας, κατέλαβαν μεγάλο μέρος της Ηπείρου και οι Γάλλοι αποβιβάστηκαν στη Μακεδονία.
Τότε ο Βενιζέλος έκανε την επανάσταση της “Εθνικής Αμύνης”. Δεν είναι τυχαίο ότι ένας από τους πρώτους Αμυνίτες ήταν ο Σπυρομήλιος. Γνώριζε πως αν η χώρα ήταν ισχυρή τότε η Β. Ήπειρος θα γινόταν Ελληνική. Για το λόγο αυτό, ο ίδιος (παρά την κλονισμένη υγεία του) και άλλοι Χειμαριώτες πολέμησαν στη Μ. Ασία.
Η Ιταλία μετά τη συμφωνία Βενιζέλου – Τιτόνι, άφησε ανοιχτό τον δρόμο για τη Β. Ήπειρο. Η Συνθήκη των Σεβρών που ακολούθησε, έκανε την Ελλάδα περιφερειακή δύναμη. Οι χάρτες της “Μεγάλης Ελλάδας” που κυκλοφόρησαν μετά την υπογραφή της Συνθήκης, περιελάμβαναν και τη Β. Ήπειρο.
Ο Βενιζέλος είχε κατά νου να καταλάβει τη Β. Ήπειρο αμέσως μόλις σταθεροποιηθεί η κατάσταση στη Μ. Ασία. Μέχρι τότε φρόντιζε να διασφαλίζει και να προστατεύει τους
Ελληνικούς πληθυσμούς της περιοχής. Δυστυχώς όμως, η “παλινόρθωση” τον Νοέμβριο του 1920, δεν είχε σαν θύμα μόνο τη Μ. Ασία αλλά και τη Β. Ήπειρο.
Μια από τις κατηγορίες που βάρυναν τους έξι εκτελεσθέντες στο Γουδί, ήταν ότι αμέλησαν να καταλάβουν τη Β. Ήπειρο.
Η πολιτική της αντιβενιζελικής παράταξης φάνηκε και στον πόλεμο του 1940, όταν με ρητές εντολές η περιοχή δεν αναφερόταν ως Β. Ήπειρος.
Ο Γεώργιος δεν τόλμησε να ζητήσει από τους Βρετανούς την απόδοση στην Ελλάδα, της Β.Ηπείρου. Αυτό το έπραξε το 1942 ο Εμμανουήλ Τσουδερός.
Κλείνοντας, θα θυμίσω ότι σε συνεδρίαση της Βουλής στις 31 Μαΐου του 1960, ο Γεώργιος Παπανδρέου με μία ιστορική ομιλία ανέλυσε ξανά τις πάγιες θέσεις της Βενιζελικής παράταξης, σχετικά με το Βορειοηπειρωτικό και όσον αφορά τη διεκδίκηση και όσον αφορά τα δικαιώματα των Ελλήνων.
Αμέσως μετά ο Σοφοκλής επισκέφθηκε την τότε Σοβιετική Ένωση και ανέπτυξε στον Νικ Χρουτσώφ το Βορειοηπειρωτικό ζήτημα, ζητώντας εξασφάλιση των δικαιωμάτων των Ελλήνων.
Ο Χρουτσώφ υποσχέθηκε ότι θα παρέμβει στον Εμβέρ Χότζα. Η παρέμβαση έγινε χωρίς όμως αποτέλεσμα, λόγω του ότι είχε ήδη ξεκινήσει η στροφή της Αλβανίας προς την Κίνα.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΡΤΣΩΝΗΣ